اُشنویۀ جنوبی، دهستانی در جنوب بخش نالوس شهرستان اشنویه؛ این دهستان به مرکزیت روستای نالوس، از شمال به شهرستان اشنویه*، از جنوب به شهرستان پیرانشهر*، از غرب به دهستان هِق* و از شرق به شهرستان نقده* محدود می‌شود. این دهستان ۱۲ روستا شامل روستاهای بالاگیر، چهاربت، چَپَرآباد، ده‌گرجی، ده‌شمس‌بزرگ، ده‌شمس‌کوچک، دواب، آسن‌آباد، کهنه‌قلعه، قَره‌سَقل، سردره و سرگیز دارد. مختصات دهستان به مرکزیت نالوس در ۴۵درجه و ۶ دقیقه طول و ۳۹درجه و ۵۹ دقیقه عرض  جغرافیایی واقع است. موقعیت طبیعی آن در مجموع از دو بخش کوهستانی و دشت تشکیل شده‌است. آب و هوای آن در گروه آب‌وهوایی مرطوب قرار دارد. رودخانۀ گَدار و شاخه‌های آن مثل کانی‌رَش و رودخانۀ نالوس که از ارتفاعات اطراف سرچشمه می‌گیرد، منابع اصلی تأمین آب آبادی‌های این دهستان به شمار می‌آیند(حاجی‌زاده و رضازاده، صص ۱۴۵-167).

پوشش گیاهی منطقه غنی و جهت چرای دام به اندازه کافی موجود است؛ همچنین رستنی‌های مختلفی از جمله درختان بلوط، ارژن، زالزالک و گیاهان دارویی و صنعتی همانند گل‌گاو زبان، شیرین‌بیان، گل‌ختمی، ریواس، کاسنی، گون و کتیرا در آن به وفور یافت می‌شود. محصولات کشت شده دهستان عبارتند از: گندم، جو، چغندرقند، یونجه، نخود، سیب و گلابی. (روزشمار شهید بروجردی، اشنویه، ص۱).

طبق سرشماری ۱۳۹۵، جمعیت کل این دهستان ۴۱۰۹نفر، شامل ۲۱۰۷ مرد و ۲۰۱۰ زن  در قالب ۱۰۸۴ خانوار است و نسبت به قبل از جنگ تحمیلی(سرشماری ۱۳۶۵) که تعداد جمعیت ۴۰۱۱ نفر بوده است،  افزایش چشمگیری نداشته و فقط در روستاهای بزرگی مثل ده‌شمس بزرگ و ده‌گرجی رشد جمعیت نسبت به سایر روستاهای دهستان رشد بالایی داشته است(سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۱۳۹۵).

زبان مردم این دیار، فارسی با گویش کردی و دین آنها  اسلام و با مذهب سنی شافعی است. اقتصاد مردم این منطقه بر پایه کشاورزی، باغداری و دامداری استوار است، و به دو صورت آبی و دیمی انجام می‌شود؛ به علت بارندگی خوب و موقعیت مناسب توپوگرافی، کشت دیم از رونق خاصی برخوردار است. منابع آب کشاورزی بیشتر رودخانه و چاه ژرف می‌باشد(روزشمار شهید بروجردی، اشنویه، ص۲). در این دهستان زنبورداری نیز رواج داشته و منبع درآمد تعدادی از ساکنین آن محسوب می-شود(حاجی‌زاده و رضازاده، صص ۱۴۵-167).

از مجموع ۱۳ آبادی دهستان، ۱۰ روستا از راه آسفالته بهره‌مند است و راه دو روستا خاکی و تنها راه روستای چهاربت شوسه می‌باشد. دو جاده اصلی ارومیه - اشنویه و نقده - پیرانشهر از این منطقه می‌گذرد و مسیر ارتباط اهالی دهستان با شهرها و مناطق اطراف را فراهم می‌کند(همان، صص ۱۴۵-167). 

پس از انقلاب و آغاز حکومت جمهوری اسلامی ایران، حزب دمکرات و کومله با سازماندهی عناصر خود،  از ۱۳۵۸ش پاره‌ای از مناطق و شهرهای کردنشین در استان آذربایجان‌غربی را به اشغال خود درآوردند. هنگام شروع جنگ(شهریور۱۳۵۹) هنوز بعضی روستاها و شهرهای کردنشین نزدیک مرز در استان‌های آذربایجان‌غربی از جمله شهرستانهای بوکان* و اشنویه در کنترل حزب دمکرات و کومله بود(مظهرصفاری، ص۲۵۳). پس از انجام مذاکرات بسیار و بی‌نتیجه بودن آن‌ها نیروهای نظامی و انتظامی تصمیم گرفتند تدابیر جدیدی برای پاکسازی این مناطق بیاندیشند و مانع از تحقق اهداف تجزیه‌طلبانۀ این گروه‌ها شوند. در دور اول پاکسازی شهرها(1358ش)، گروه‌ها به محض آغاز عملیات نظامی از شهرها خارج ‌شدند و در روستاها و ارتفاعات پناه ‌گرفتند(صادقی، ص۴۴).

از ۱۳۵۸دهستان اشنویۀ جنوبی بارها شاهد تهاجم گروه‌های ضدانقلاب بود. عناصر حزب دمکرات‌ و کومله در منطقه حضور داشتند. در جریان عملیات پاکسازی اشنویه اوایل فروردین ۱۳۵۹، زمانی که بیشتر مناطق استان آذربایجان‌غربی در حال پاکسازی بود و نیروهای ضدانقلاب در حال فرار بودند، در ۶ فروردین‌ماه، رزمندگان اسلام تا ۱۰ کیلومتری شهر اشنویه پیشروی نمودند و ظرف ۴ روز موفق شدند، منطقۀ سولدوز و از جمله روستای نالوس را پاکسازی نمایند(امیرنظمی‌افشار و حاجی‌لو، ص۱۳). مهاجمین مسلح حزب دمکرات در ۸ خرداد ماه ۱۳۵۹ به پاسگاه دوآب واقع در جادۀ اشنویه-جلدیان حمله کردند. این حمله با سلاح‌های آر،پی،جی‌7 و کلاشینکف صورت گرفت و با سلحشوری افراد مستقر در پاسگاه بشدت دفع شد(روزشمار شهید بروجردی، ص۲۱). مدتی بعد بار دیگر ‌در ۲۳ مرداد ماه پاسگاه دوآب مورد تهاجم ضدانقلاب قرار گرفت و ۳ نفر از نیروهای ژاندارمری پایگاه مجروح شدند. حملۀ عناصر ضدانقلاب با شجاعت و فداکاری دفع و آنان مجبور به عقب-نشینی شدند. مهاجمین حزب دمکرات و کومله پس از دو شکست پیاپی این‌بار در ۱۴ شهریور ماه به سنگر مجاهدین کمیتۀ انقلاب اسلامی در پاسگاه مذکور حمله کردند که متقابلاً نیروهای اسلام به مقابله با آن‌ها پرداختند. در این درگیری که به مدت ۳ ساعت ادامه داشت، ۳ نفر از برادران شهید و ۲ نفر دیگر مجروح شدند. مردم اشنویه به علت شهادت این ۳ تن دو روز عزای عمومی اعلام کردند و آمادگی خود را برای سرکوبی مهاجمین اعلام داشتند. پس از گذشت چند روز در ۲۱ شهریور ماه عده‌ای از نیروهای ارتش و پاسداران مستقر در پیرناصر به طرف روستاهای جاشیران، بالاگیر و دربند حرکت کردند و با آتش نیروهای کومله و دمکرات روبرو شدند. اما تانک‌های مستقر در بالای ‌کوه، محل استقرار نیروهای کومله را به توپ بستند و ۲ فروند بالگرد نیز، منطقۀ دزگیر را با مسلسل و راکت هدف قرار داده و تنها در نیم‌ساعت روستاهای اطراف یعنی دربند، بالاگیر، ده‌شمس و سرگیز را پاکسازی کردند(همان، ص۳۵-38).

با ادامه درگیری‌ها در ۱۳۶۰ش عناصر مسلح غیرقانونی و گروه‌های مخالف و فرصت‌طلب با پشتیبانی داخلی و خارجی، به ویژه دولت بعثی عراق در مناطق غربی و جنوب‌غربی استان از جمله اشنویه، نقده و آبادی‌های اطراف به استعداد تقریبی هزار نفر پراکنده شده‌ و اقدام به فعالیت‌های نامنظم از قبیل غارت و چپاول، دستبرد، اجرای کمین، اقدامات تخریبی، عملیات تخریبی و گروگان‌گیری می‌نمودند. این عناصر از نظر مهمات و جنگ‌افزارهای سنگین در محدودیت شدید قرار داشته و در مقابل عملیات رزمندگان ما یارای مقاومت نداشتند. در این اوضاع و احوال لشکر ۶۴ پیاده ارومیه  نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی مأموریت ‌یافت با استفاده از یگان‌های سازمانی و عناصری از ناحیۀ ژاندارمری استان آذربایجان‌غربی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ارومیه و نقده نسبت به پاکسازی منطقه از عناصر مزدور و ضدانقلاب و نیز برقراری حاکمیت نظام مقدس جمهوری اسلامی اقدام کنند و عملیات خلع سلاح و پاکسازی شهرستان اشنویه و آبادی‌های اطراف از جمله بخش نالوس را آغاز نماید. پس از برقراری امنیت داخلی، ارتفاعات استراتژیک کلاشین را در منطقه اشنویه اشغال و از هرگونه نفوذ دشمن به خاک جمهوری اسلامی ایران جلوگیری نمایند. از همین روی لشکر با دو گروه رزمی در خط: گروه رزمی ۲۰۲ ژاندارمری در شمال (راست) در محور نقده- تپۀ پیرناصر - اشنویه تلاش اصلی و گروه رزمی پیاده ۱۹۸ در جنوب (چپ) در محور گردنه دوآب- ده گرجی- نالوس به منظور تأمین و پاکسازی شهرستان اشنویه حرکت کرد و ناحیۀ ژاندارمری، محورهای فوق را به طور کامل پاکسازی و در مسیرها با ایجاد پایگاه‌های کنترل، منطقه را در دست گرفت. اجرای این علمیات باعث گردید که محورهای مواصلاتی نقده و جلدیان به اشنویه بازگشایی و عبور و مرور در محور به سهولت انجام شود، به طوری که رزمندگان ما توانستند به ارتفاعات کلاشین دسترسی پیدا کنند و از نفوذ دشمن بعثی به داخل خاک جمهوری اسلامی ایران جلوگیری کنند(مالکی، ج۱، ص۳۳). در ادامۀ این اقدامات در شهریور ماه ۱۳۶۰ طی یک عملیات قهرمانانه که به وسیله برادران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ارومیه و نقده به مرحله اجرا گذاشته شد و تا روز ۲۴ شهریور ادامه داشت، روستاهای نالوس و چپرآباد از لوث وجود عناصر ضدانقلاب پاکسازی شده و کنترل آنها به دست نیروهای اسلام افتاد. طی این عملیات حدود ۲۵ نفر از افراد حزب دمکرات مجروح، عده‌ای اسیر و تعداد زیادی به هلاکت رسیدند. براساس گزارش سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شهرستان نقده در این عملیات دلاورانه ۳ نفر از برادران پاسدار و ۲ نفر از برادران مسلمان کُرد به فیض شهادت نائل آمدند(روزشمار شهید بروجردی، اشنویه، ص۴۹). در ۲۴ مهرماه ۱۳۶۰ نیز درگیری بین برادران سپاه و پیشمرگان مسلمان کرد از یک سو و عناصر حزب دمکرات از سوی دیگر در آبادی‌های شیخان و ده‌گرجی به وقوع پیوست. اشرار با متحمل شدن خسارات و تلفات زیادی، ناچار به ترک روستاها شدند. در این درگیری‌ها به نیروهای اسلام صدمه‌ای وارد نیامد(همان، ص۵۲).

با گذشت حدود یک سال در شهریور ماه ۱۳۶۱ نیروهای سپاه بار دیگر با افراد حزب دمکرات در روستای نالوس درگیر شدند. در این درگیری حدود ۲۰ نفر از رزمندگان اسلام به درجه رفیع شهادت نائل آمده و چندین نفر نیز مجروح شدند روز ۷ اسفندماه همان سال، طی یک عملیات هماهنگ ۹ روستا از توابع اشنویه از جمله؛ سرگیز، نالوس، قره‌سقل، ده‌شمس و بالاگیر پاکسازی شدند و اشرار مسلح ناچار به فرار شدند(روزشمار شهید بروجردی، اشنویه، ص۷۵-76).

با ادامۀ عملیات‌های پاکسازی در ۱۳۶۲ش و طی یک عملیات هماهنگ متشکل از نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شهرستان نقده و اشنویه در ۱۵ تیرماه صورت گرفت روستاهای دربند، کهنه‌قلعه، بالاگیر، حسن‌نوران، سرگیز، ده‌شمس کوچک و بزرگ، قره‌سقل و ده‌گرجی از لوث وجود ضد انقلاب پاکسازی شد. در این عملیات ۲ تن از اشرار به اسارت نیروهای اسلام در آمدند(نقی‌پوران و همکاران، ص۱۳۴).

در ۱۳۶۳ش اغلب عناصر حزب دمکرات و کومله با مشاهدۀ حقانیت نظام جمهوری اسلامی و اقدامات و اهداف غیرانسانی مزدوران غربی خود را تسلیم نیروهای اسلام کردند. این اقدام سرآغاز برچیده شدن بساط ضدانقلاب در منطقه بود که با رشادت و مقاومت رزمندگان اسلام و مردم محلی امنیت و آرامش به منطقه بازگشت. با این حال نیروهای مقرها و پایگاه‌های موجود در دهستان از جمله گردان جندالله و گردان حضرت رسول(ص) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اشنویه و قرارگاه نصر پیوسته در منطقه حضور داشتند(ر.ک: روزشمار شهید بروجردی، اشنویه). این اقدام سبب شد نیروهای ضدانقلاب پس از پاکسازی‌ها تنها در ۶ شهریور ۱۳۶۴ در روستای سرگیز با رزمندگان اسلام درگیر شوند، که بر اثر آن ۱ نفر از افراد حزب دمکرات زخمی شد(همان، ص۱۰۴).

رزمندگان اسلام در این دهستان همچون سایر مناطق جنگی کشور دلاورانه در مقابل دشمن ایستادند و با تقدیم ۲۴ شهید، ۴۴ جانباز و ۱ آزاده امنیت و آرامش را به مردم اشنویه جنوبی هدیه کردند(نامه فرمانداری شهرستان اشنویه).

مآخذ: امیرنظمی‌افشار، منوچهر، حاجی‌لو، اسفندیار، تاریخ معاصر آذربایجان"نفی پادشاهی- مشق جمهوری" حوادث و رویدادهای سال ۵۷-58-59، تهران: نشر سوره سبز،۱۳۹۵؛ حاجی‌زاده، فوزیه، رضازاده، محمدامین، دایره المعارف روستاهای استان آ.غ، ارومیه، نشر وارستگان نوابغ سرمد، ۱۳۹۳؛ روز شمار شهید بروجردی، اشنویه، مرکز مطالعات امنیت پایدار دانشگاه امام حسین(ع) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تهران: ۱۳۸۶؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن، تهران، www.amar.org.ir، 1395؛ صادقی، رضا، آذربایجان غربی در جنگ با ضد انقلاب و دفاع مقدس، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس۱۳۹۱؛ فرمانداری اشنویه، نامه شمارۀ ۷۷۳۴/13/1423، تاریخ ۰۷/12/1397؛ مالکی گمچی، اسدالله، روزشمار دفاع مقدس فرماندهی نیروی انتظامی استان آ.غ، تهران، پژوهشگاه علوم انتظامی و مطالعات اجتماعی ناجا- مرکز ستاد، ۱۳۹۵؛ مظهرصفاری، مجید، فرمانده نجیب، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، ۱۳۹۶؛ نقی‌پوران، شهریار، هشترخانی‌، امیر، معتمد، علی، تاریخ معاصر آذربایجان"تاوان استقلال طلبی" حوادث و رویدادهای سال۶۰-61-62 ، تهران، نشر سوره سبز،۱۳۹۵.

                                                                                               /سونا برزگر داش‌آغول/